Autor: mons. Andrija Vojko Mardešić

Zadnjih desetljeća XVI. stoljeća, posebno za vrijeme Ciparskog rata,²¹ turske provale i haranja po otocima Hvaru i Visu 1571., moralo je postati jasno Veneciji i njezinim provizorima i potestatima koje je postavljala na čelo Hvarske komune, da ove mora bolje utvrditi i na njima izgraditi kule za obranu od turske navale. A i mletački sindici obilazeći Dalmaciju, pa tako i otok Vis, izvijestili su vladu u Veneciji da bi ovom otoku trebalo izgraditi bar neko utvrđenje za obranu njegovih stanovnika. Ali Mlečani su bili dosta gluhi kad se radilo o našim otocima. Čekali su kako bi trošav gradnje nametnuli domorocima. Zato se tek petnaestak godina kasnije pristupilo gradnji tvrđave u Komiži. Na vratima uz urezani križ sred nadvratnika postavljen je natpis u kojem se ističe da je zalaganjem kneza i providura hvarske komune Grimania podignuta ova tvrđava 1585.²² Ali, visoko na sjevernom zidu ispod reljefa mletačkog lava, kojega je zub vremena dobro nagrizao, stoji upisano da je ovo djelo izvedeno dohocima ribolovnog mjesta Trešjavac 1592.²³

²² Ciparski rat vodili su Mlečani s Turcima zbog Cipra 1570.-1573. Turci su osvojili Cipar,iakojc u bici kod Lepanta potučena njihova mornarica. U Dalmaciji su bili suzbijeni turski napadi na Split Zadar i Novi Grad. Turci su 1571. osvojili Zemunik kod Zadra, ali su istodobno izgubili Skradin. No, Turci nisu napadali samo kopneni dio Dalmacije. Njihova flota pohodila je i otoke Hvar, Brač i Vis. Zapovjednik turske flote dao je dozvolu Uluzaliji da s jednim dijelom flote može slobodno kroz deset dana pljačkati ove naše otoke. Uluzalija najprije napadne Hvar 2. kolovoza 1571. Opljačka i zapali Katedralu, Samostan franjevaca i mnogo privarnih kuća: izgorio je i cijeli Arhiv, Zatim su opljačkali i popalili Stari Grad i Vrbosku. Nastavili su pljačku po Braču, a onda i po Visu, s ovih otoka poveli su u ropstvo 1600 ljudi i žena. Karahođa, Uluzalijev sudrug u zapovjedništvu ove pljačke po našim otocima, zaustavi se u Dubrovniku jedan dan, ali ne kao ratnik, nego kao trgovac robljem. Od njega su Dubrovčani otkupili 300 robova koje su Turci zarobili na Korčuli, Braču, Hvaru i Visu. Otkupljenim ljudima dali su slobodu i ponudili pomoć onima koji su se želili vratiti svojim kućama. Onima koji to nisu želili, obećali su zaposlenje. Mnogi su prihvatili ovu ponudu jer su znali daje kod kuće sve spaljeno i opljačkano i da tamo neće naći ništa. Usporedi: G. Novak, Commissiones et relationes Venetae IV., Zagreb, 1946., str. 39.,40; G. Novak, Hvar kroz stoljeća, Zagreb, 1964., str. 106. i 107.; G. Novak, Vis, Zagreb, 1961., str. 109. i 110.

²² OPVS CVRA IOANIS GRIMANI
COMITIS ET PROVISSORIS S VB
ANNO DOMINI MDLXXXV

(u hrvatskom prijevodu: Tvrđava /podignuta/ nastojanjem Ivana Grimanija, kneza i provizora, godine Gospodnje 1585.)

²³ DEO GRATIA ICH EST OPERA Dl
POSTA TRESLI A V AC 1.5.9.2.

(u hrvatskom prijevodu: Bogu hvala! Ovo je djelo ribolovnog mjesta (pošte) Trešjavac. 1592).

Najvjerojatnije gradnja tvrđave je započeta 1585. i tada je Hvarska komuna odredila da dohodak koji ona ubire od Trešjavca bude upotrebljen za gradnju ove kule; izgradnja je trajala 7 godina do 1592. Krilati lav, ispod kojeg je urezana godina dovršenja izgradnje komiške tvrđave, jedini je sačuvani znamen na otoku Visu o mletačkoj vladavini nad ovim otokom. Kad je trebalo pri kraju drugog desetljeća XVII. stoljeća obnoviti ovu tvrđavu, opet se to obavilo dohotkom ribolova ribolovnog mjesta Trešjavac.

Izgleda da je tada još dodan posebni namet komiškim vojgarima koji su ribarili na tom mjestu. Bili su određeni neki Komižani za pobiranje novca dobivenog od tog nameta. Popravak Komiške tvrđave bio je završen 1609. i tadašnji hvarski knez i providur oslobodio je komiške vojgare ovog posebnog nameta, ali je ostao obvezatan redovit doprinos, koji je i prije pobirala Hvarska komuna.

Od ovog posebnog nameta prikupilo se i više nego je bilo potrebno za troškove popravka tvrđave. Pretekli novac nisu povjerenici predali Hvarskoj komuni, nego su ga zadržali. Nekoliko godina kasnije, 10. srpnja 1617., hvarski knez i providur Jeronim Donado pismeno je naredio placariju Komiže neka pozove Franju Vitaljića pk. Vinka i Franju Mladineo i zatražio je da mu predadu zadržani novac; u protivnom bit će kažnjeni novčanom i tjelesnom kaznom. Jednako tako treba odluku priopćiti Franji Girardiju, Vinku, sinu pok. Vincenca Foretić, i Vjekoslavu Tamljaniću.

Od redovitog doprinosa koji se davao Hvarskoj komuni od ribolova ribolovnog mjesta Trešjavac jedan dio išao je za naoružanje Komiške tvrđave. I u tom poslu kaštelan nije pošteno postupao. Tako je generalni providur Mocenigo u svom izvješću od 29. ožujka 1639. pisao kako Komiška tvrđava ima samo jedan top od šest (palaca?). Još se jedan takav predviđa. Ima jedan poljski top od dvanaest (palaca?), pet mortara za izbacivanje kamenja od 14 (palaca?), šest mušketa s nogarama. Cim prije bi trebalo nabaviti barut, kugle i fitilje. Zdenac se započeo graditi, ali je ostao nedovršen.

²⁴ farai Comandamento a m. Francesco Vitaglich quondam Vicenzo, et a m. Francesco Mladineo, che in pena pecuniaria et corporale ad arbitrio della Giustitia debba intimare di giorni doi dopo l’intimatione, haver presentato in officio della Cancellaria tutto ii ritratto del pesce preso nella Posta di Tresgliavac .. Similmente farai Comanđamento a . Francesco Girardi, et a m. Vicenzo filiolo del quandam m. Vecenzo Foretich, et a m. Alvise Tamgianich, che in pena, et intimation de sopra espresso debbano essi depositar ii denaro interdetto nelle loro mano di rason suddette ..” Liber Comisiac, str. 259.

Zato bi trebalo ozbiljno postupiti prema kaštelanu da položi račune. Nakon kratkog vremenskog razdoblja nove prillike su pokazale da je Komiži potrebno ne samo bolje naoružati postojeću tvrđavu, nego bi bilo potrebno graditi i novu. Vremena su bila burna. Približavao se novi, Kandijski rat.²⁶ Zato je 1645. generalni providur Dalmacije Franjo Molino, po savjetu stručnjaka za gradnju vojnih utvrda, odredio da se u Komiži podigne nova tvrđava uz Crkvu svetog Nikole. Jasno, odredio je da se troškovi za gradnju namaknu od dohotka ribolovnog mjesta Trešjavac.

Komižani uvjereni da je nova tvrđava zaista potrebna za obranu njihova mjesta, dobrovoljno su ustupili sol potrebnu za soljenje ribe, a utržak će biti upotrebljen za gradnju tvrđave.²⁷ Tvrđava je trebala biti dovršena i uređena 1645. Ali, kada je Molino zapovjedio da se te godine dopreme u Komižu topovi, drugo oružje i streljivo za novu tvrđavu, pokazalo se da još nije dovršena i uređena te da se dopremljeno ne može postaviti u tvrđavu. Oružje i streljivo ostalo je pod vedrim nebom. Dvanaestorica Komižana kojima je Venecija, kao svojim privrženicima, povjerila brigu oko novca za gradnju, nisu s njim savjesno upravljali. ²⁸ Zato su se prokuratori naroda otoka Visa, kao i neki drugi stanovnici ovoga otoka obratili Molinu koji je u međuvremenu bio unaprijeđen i imenovan generalnim kapetanom mora, a nalazio se tada u Hvarskoj luci na svojoj galiji.

²⁵ “Resta la Portella di Comisa pouera d’Armi et monitioni. Ha un solo Falconetto da sei. Un altro simile sara a proposito, un sagro da dodeci, cinque eriere da 14 con le ruote, con sei moscheti da Caualetto, et quanto puo bisognar di Poluere, Balla, e stopino. La cisterna fu principata et rimasta imperfetta, non so da che causa, mentra godono quei habitanti la Posta de Tresgliauac per la fabrica di quel Forte; onde necessario sara far stringer quel Castellano a conti. G.Novak, Dokumenti za povijest ribarstva na istočnoj obali Jadranskog mora,svezak II. Zagreb 1952., str. 86.

²⁶» Kandijski rat je voden od 1645.-1649. Između Turske i Venecije. Turska je željela zauzeti otok Kandiju ili Kretu. Glavne borbe su bile na otoku Kreti, ali su se povremeno vodile i po Dalmaciji. Budući da se Mlečani nisu mogli brinuti za obranu svojih posjeda u Dalmaciji, Venecija je nastojala na svoj teritorij privući što više prebjega iz dalmatinskih krajeva koji su bili pod turskom vlašću. Tako su se pojavili uskoci u Ravnim kotarima i hajduci u Makarskoj krajini. Venecija je izgubila skoro cijelu Kretu, a Turci su izgubili neke svoje posjede u Dalmaciji.

²⁷ ... Noi Francesco Molino .. fu da Noi .. terminato che sicurezza del ’habitanti della Terra di Comisa nell’ Isloa di Lissa di questa Giurisdizione fosse erreto ii forte di s. Nicolo .. attorno alla medisima Chiesa, per la costruzzione della qual opera .. aplicassimo gli utili della Posta Tresglivaz, et quelli Popoli ben refflettendo al beneficio, che era per resultar loro dali’ opera predetta, di spontanea volonta esibiscono in oltare le porzioni de Sali.. Liber Comisiae, str. 67.

²⁸ ...“anzi che nel forte stesso vi fu poi rigvardo delle considerazioni da Noi portato a Pub^a Notizia decretato, che vi fossero introdotti alcuni pezzi d’artelaria, armi, et monizioni, aggiustate alla difesa, et resistenza per ogni tenativo che fosse fatto contro ii forte madesimo. In progresso di tempo et anco succeduto, che riscatte di alcuni de dodei /dodeci!/ Deputati destinati alla custodia del forte predetto diverse summe di danaro di questi, o non siano stati resi i conti agl’Aministratori et habbino intacato buona parte, o convertitane quella summa in usi diferenti dell’obligo de loro incarico con la consegvenza de quei pregiudicij, che hora habbiamo..” Liber Comisiae str. 68.

On je pregledao račune i kasu. Zatim je odredio da se sav novac koji je bio namijenjen gradnji i uređenju tvrđave kod Crkve sv. Nikole, nadoknadi, ako je potrošen u druge namjene. Inače će se smatrati da je pronevjeren. Novac neka se čuva u kasi s tri ključa. Jedan će čuvati najstariji član odbora za gradnju spomenute tvrđave, drugi najstariji prokurator mjesta (to jest Komiže), a treći gastald ili povjerenik kase (bratovštine) Presvetog Ružarija mjesta (Komiže). Novac se ne smije upotrijebiti ni trošiti u druge svrhe, samo za spomenutu gradnju. Molino je utvrdio da, osim već utrošenog, u kasi treba biti još 7.701,1 lire. Ovo bi bilo dovoljno za potpuno dovršenje tvrđave i zato je odredio da unaprijed ne treba uzimati novac od prodane ribe ulovljene na ribolovnom mjestu Trešjavac. Također, neka sol određena za ovu gradnju pripadne Komižanima.  Na koncu je odredio neka se istraži je li dobitak od soli u godinama 1629., 1630. i 1631. utrošen, kako je određeno, za potrebe Komiške tvrđave, jer o tome ne postoje nikakvi računi. Ako je potrebno, neka se povede i sudski postupak. Nađeni novac treba čuvati u istoj blagajni s tri ključa. Sve je ovo priopćeno knezu i provizoru (Hvarske komune).

²⁹ ..“ Uditi pero sul fatto l’instanze humilissime fatteci per parte delli Procuratori di Lissa…… Dovera tutto ii denaro di quest’ esazione esser risposto in Cassa a parte, che habbia tre chiavi, una della qualli sia tenuta del piu vecchio dei deputati del Forte, la seconda dal Procr: di maggior eta del luogo, la terza del Gastaldo, o deputato della Cassa del Ssmo Rosario del Luoco medesimo non potendo in altro impegnarsi, ne spendersi che nella fabrica predetta …. Et perche le summe dell’antecedente tre specialita, che rilevano in tutto L. 7701: 1. sono in parte bastevoli per intiera perfetione d’essa Fabrica terminiamo, che non solo da qvi avvanti la Posta stessa di Tresgliavaz non sara piu in beneficio della Fabrica preda anzi ritomi dove, et a chi di regione aspetta, ma passi in oltre 1 ’ emolumento de’ Sali gia đisposto a quest’opera ai Popoli di Comisa.” Liber Comisiae, str. 68./69.

³⁰ ..“In fine comprendendo Noi con dilligenza fatte usare che per gli anni 1629., 1630. li Sali et 1631. li siano stati per servizio del Forte senza che se ne vede conto alcuno: Incarichiamo espressamente la virtu dell’ Illustrissim Signor Conte predetto..” Liber Comisiae, str. 70.